Spot piyasalar, gerçekleştirilen alım satım işlemlerinde ödeme ve teslim yükümlülüğünün aynı anda veya çok kısa bir süre zarfında yapıldığı piyasalardır. Borsa İstanbul’daki işlemleriniz ya da kripto para işlemleriniz spot piyasalarda gerçekleştirilir. Spot piyasalarda ürünün kendisine ve sağladığı haklara da sahip olursunuz. Türev piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır. Vadeli İşlem Piyasaları ya da kaldıraçlı kripto para işlemleriniz, hatta forex işlemlerinizi türev piyasa olarak değerlendirebilirsiniz. Türev piyasalarda yaygın olarak kullanılan araçlar forward sözleşmeler, future sözleşmeler, opsiyon sözleşmeleri ve swap sözleşmeleridir. Şimdi bunları biraz açalım bakalım nelermiş.

Türev Ürün Kavramı

Türev ürünler piyasa oyuncularının piyasalardaki işlemlerini yaparken maruz kalacakları riskleri yönetmek amacıyla üretilmiştir. Türev ürünlerin değerleri, dayanak varlık da denen işlem yapılan varlığın değerine dayalıdır.

Türev ürünler deyince akla ilk gelen forward, future, opsiyon ve swaplar olarak sıralanırken, faiz oranlarına, döviz kurlarına, borsa endekslerine, hisse senetlerine ve mal fiyatlarına bağlı olarak çok sayıda üründen söz edebiliriz.

Türevlerin asıl gelişimi ve finans piyasalarında varlığını arttırmaları 1970’li yıllardan sonra olmuştur. 1940’yı yıllardan beri uygulanan Sabit Döviz Kuru Rejiminin 1973 yılında altın standartının terk edilmesiyle birlikte piyasalar arz ve talebin baskısıyla yönlenmeye başlamıştır. Bunun sonucu olarak da döviz kurlarında yüksek dalgalanmalara oluşmuştur. Döviz kurlarındaki beklenmeyen oynaklık sebebiyle de risk yönetimi ihtiyacı olarak döviz türevleri ortaya çıkmış.

Bağlantı kuramadın mı?

Şöyle örnek vereyim.

Don lastiği fabrikatörümüzü hatırladın mı? Şimdi bu adam diyelim ki Hindistan’dan 3 ay sonrası için 10bin dolarlık iplik siparişi verdi ve ödemesini de dolarla yapacak. Şu an da USDTRY kuru 8 lira olsun. 3 ay sonra bu kurun ne kadar olacağı ile ilgili fikrin var mı? Yahu daha yarın ne olacağını bilemediğin bir zamanda yaşıyorsun. Ödemeyi 3 ay sonra yapacak. Doların daha düşük olacağının garantisi var mı? Ya daha da yükselirse. Adamımız risk almamak için bugünden 10bin dolar almak istiyor. Ama 3 ay boyunca 10bin dolara da ihtiyacı varken niye parasını bağlayasın. Bu cendereden nasıl çıkacak?

Bilenlerden fısıltılar duymaya başladım.

Türev piyasalardan 3 ay vadeli dolar future kontratı alarak ya da opsiyon alarak.

Ha?

Sırası gelince açıklayacağım. Şimdilik kaldığımız yerden devam edelim. En son altın standartı falan terk edilmişti, kurlar dalgalanıyordu vs.

Şunu da ekleyeyim, madem böyle finans araçları ortaya çıktı, risk yönetmekle alakası olmayan tüccarlara da yeni bir spekülasyon fırsatı doğmuş oldu.

O halde türev ürünlerin amaçları için şöyle diyebiliriz. Türev ürünler genellikle spekülasyon, arbitraj ve riskten korunma olmak üzere üç genel amaçla kullanılmaktadır.

Spekülatörler, sözleşme konusu olan ürünü fiziki olarak elde etme amacı taşımayıp, düşük fiyata satın almak ve bu ürünleri gelecekte daha yüksek bir fiyattan satmak beklentisiyle türev piyasalarda yer alırlar. Spekülatörlerin alım satım işlemleri ani fiyat hareketlerine sebep olmakla birlikte piyasanın likiditasyonuna önemli katkıları olduğu ve işlem hacmini artırdıkları bilinir. Muhtemelen senin de burada bulunma amacın spekülatörlüktür değil mi?

Arbitraj işlemlerinde, yatırımcılar herhangi bir risk üstlenmeksizin, fiyat veya faiz oranlarında oluşan dengesizliklerden yararlanarak her şartta belli bir kârı garanti etmeyi amaçlarlar. Arbitrajcılar ile spekülatörler arasındaki en önemli fark, risk üstlenme bakımından olmaktadır. Fazla uzattık aslında, basitçe şöyle. Dayanak varlık ile türev ürün arasındaki fiyat aslında faiz oranıyla dengeli olmalıdır.

3 ay vadeli türev ürünün fiyatından faizi indirgeyip bugüne getirirsen spot ürünle aynı fiyatta olması lazım. İşte burada oluşan farklılıkları arbitrajcılar ekmek kapısı haline getirir.

Riskten korunma-hedge amaçlı işlemler, mevcut ya da gelecekte olabilecek risklerin azaltılması amacıyla türev ürünlerin kullanılmasıdır. Bu tür yatırımcılar, genellikle gelecekte fiziki olarak almak veya satmak istedikleri ürünün fiyat riskinden korunmak amacıyla işlem yapan yatırımcılardır. Bu adamlar da bir dayanak varlığa hem alım hem de satım yönünde pozisyon açarak karını ya da zararını sabitler, riskini belirler.

Türev ürünler aslında amacı için kullanılsa çok değerli ve faydalı ürünler. Ne yazık ki spekülatörler, az parayla çok kazanç uğruna türev piyasalarda patates oluyorlar. Tabi bunlara doğru pozisyon boyutlandırması yapanlar ile riski yönetmeyi bilen spekülatör kardeşlerimiz dahil değil.

Türev ürünler sayesinde yeni yatırım araçları ortaya çıktığı için finansal piyasaların hacmi ve likiditesi de artmış oluyor. Paranın dolaşım hızının artması gibi sermaye piyasası bilgilerinin de fiyatlara daha hızlı yansıması görülüyor. Türev piyasalarda görece düşük sermaye ile pozisyonlar alıp az parayla yüksek kazançlar sağlayabileceğiniz gibi kaybınız da o hızda oluyor.

Sebebi ne?

Kaldıraç.

Bunu ilerleyen derslerde çok detaylı inceleyeceğiz. O yüzden sabırla sırasının gelmesini bekle. Bu müfredatı kafamıza göre sallayarak hazırlamadık. Her şey sırayla, hadi bakalım devam ediyoruz.

Türev piyasalarda az sermaye ile pozisyon almak mümkündür. Kaldıraç sebebiyle kazanç çok fazla olabileceği gibi, kayıp da bazen çok yüksek tutarlara ulaşabilir.