Menkul kıymet piyasaları zaman içerisinde teknolojik altyapı ve imkanların da gelişimiyle hem işlem hacmi hem de ürün çeşitliliği açısından gelişmeler kaydetmiştir. Bu nedenle de işlem teknikleri ve erişim yöntemler ile hız açısından önemli değişmeler meydana gelmiştir. Tüm bu olgular piyasaların çeşitli yapısal ayrımlara gitmesine sebep olmuştur. Ayrımların temelini aşağıda sıraladık Gelin şimdi bu sınıflandırmaları inceleyelim.

1.Fiyat / Emir güdümlü,

2. Tek fiyatlı (Çağrı yöntemli)/ Çok fiyatlı (Sürekli müzayede),

3. Tahta (salon) / Elektronik esaslı,

4. Merkezî / Yaygın kotasyonlu,

5. Saydam / Saydam Olmayan

Alım Satım Fiyatlarının Piyasada Oluşturulma Tarzları İtibariyle:

Bu ayrım fiyat ve emir güdümlü piyasaları içermektedir.

Aslında birer finansal aracı olan piyasa yapıcılar (market makers) tarafından günlük işlem seansları sırasında menkul kıymeti almak ve satmak isteyen taraf olmadığı anlarda bu görevin üstlenilmesi ile likiditenin sürekli sağlandığı, alım ve satım fiyat kotasyonlarının bu aracılar tarafından sürekli ilan edildiği piyasa türlerine fiyat güdümlü piyasa ismi verilmektedir. Bu tür piyasalara en çok bilinen örnek New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE)’dır.

Fiyat oluşturulurken tarafların özellikle pazarlık yapabildiği ve likidite olmadığında ya da alıcı ve satıcı üzerinde işlem yapacağı fiyatlarda anlaşamadığından herhangi bir piyasa yapıcı müdahalesinin olmadığı piyasalara emir güdümlü piyasa ismi verilmektedir. Bu türde piyasalara örnek Chicago Ticaret Borsası (CME) ya da Avrupa’daki Euronext verilebilir. Öte yandan Borsa İstanbul (BİST) pay senetleri piyasası da bu türe örnek verilebilir.

Fiyat Belirleme Yöntemi İtibariyle:

Bu ayrım tek fiyat/sabitlemeli seans (çağrı yöntemi) ile sürekli müzayede seansını (çok fiyat yöntemi) içermektedir.

Çağrı yönteminde, müşterilerin verdikleri ve aracı kurumlar vasıtasıyla aktardıkları alış ve satış emirlerinin toplanması sonrasında en yüksek işlem hacmini sağlayan fiyatın araştırılması öncelikle yapılır. Yani gelen emirlerin en çok hangi fiyattan geldiği karşılaştırılarak sonrasında bu fiyat tek fiyat olarak açıklanır.

• Belirlenen tek fiyattan olmak üzere,
• Düşük ya da Eşit Fiyatlı Satış Emirleri ile
• Yüksek ya da Eşit Fiyatlı Alış Emirleri

karşılaştırılarak işlemler gerçekleştirilir.

Dolayısı ile gün içerisindeki fiyat değişimlerinden kar elde etmeye çalışan “gün içi işlemciler” ve spekülasyon amaçlı işlemler çağrı yöntemli piyasalarda mevcut değildir. Bu da çok fiyat yöntemi ile kıyaslandığında daha düşük işlem hacmi anlamına gelmektedir.

Tek fiyat (fixation) uygulamasına örnek olarak Euronext’teki gün başı ve sonundaki ve BİST’te gün başındaki sabitleme seansları gösterilebilir.

Çok fiyat yönteminde, iletilen emirler önceden belirlenmiş işlem marjı, fiyat adımları, ağırlıklı ortalama fiyat ve kapanış fiyatı gibi temel kurallara göre karşılaşır. Daha sonra seans süresi boyunca çeşitli fiyatlardan işlemler gerçekleşir. Gün sonunda her bir piyasa için gerçekleşmiş fiyat ve miktarlar tüm yatırımcılara duyurulur. Belli bir taban ve tavan fiyat eşiği arasındaki birçok fiyattan işlem gerçekleşebildiği için gün içi fiyat oynaklığına rastlamak mümkün olduğundan, “gün içi işlemciler”inde yer aldığı piyasada işlem hacmi tek fiyat yöntemli piyasalara göre çok daha yüksektir. Sürekli müzayede uygulamasına örnek olarak da başta İMKB hisse senetleri piyasası olmak üzere birçok borsa gösterilebilir; çünkü dünya borsaları arasında çok yaygındır.

Emir Gönderim ve Eşleştirme Sistemleri İtibariyle:

Bu ayrım tahta (salon) yöntemi ile elektronik alım-satım yöntemini içermektedir. Tahta (Salon) Yöntemi, alım-satım sürecinin aracı üye temsilcileri (broker) yardımı ile tahtalar üzerine emirlerin yazılması yoluyla gerçekleştirildiği ve işlem hacminin elektronik alım - satım yöntemine göre daha düşük gerçekleştiği hisse senetleri piyasası işlem yapısını ifade etmektedir.

İşlem hacminin daha düşük gerçekleşiyor olmasının da sebebi fiziksel kısıtlamalardır. Çünkü belli bir mekana belirli sayıda üye temsilcisi kabul edilebilmektedir. Bunun yanında emirlerin aktarılması sırasında tahtalara yazılma hızı ve her tahtanın azami alabileceği emir miktarı da diğer temel fiziksel kısıtlamalardır.

Maddi bir mekânın gerektiği bu yapılarda daha ziyade insana dayalı bir alım satım yapısı mevcuttur. CME ve NYSE gibi işlem hacmi ve teknolojisi gelişmiş borsalarda bile hâlâ bir kısım özellikli işlemlerin yapılabilmesi için insana dayalı benzeri yapılar kısmen de olsa muhafaza edilmektedir.

Elektronik Alım-Satım Yöntemi, alım-satım sürecine ilişkin kuralların algoritmasının bilgisayar da bir yazılım programı olarak yapılandırılması sonrasında işlemlerin elektronik olarak gerçekleştiği bir hisse senedi piyasasını işlem yapısını ifade etmektedir.

Günümüzde artık borsa ve piyasalar, NASDAQ ve çeşitli gelişmiş borsa örneklerinde görüldüğü gibi bir merkezî alım satım ortamına (salon) gereksinme duymadan ve bir elektronik alım satım ağ yapısı olarak da oluşturulabilmektedir. Bu durum işlem hacminin çok arttığı ve birçok ürünü çatısı altında tutan piyasaların geldikleri bilgi işlem altyapısı açısından gelişme düzeyinin ve ondan da önemlisi artan rekabetin bir sonucudur.

Emirlerin Toplandığı ve İşlem Gördüğü Yerler İtibariyle:

Bu ayrım emirlerin toplandığı ve işlem gördüğü yerler itibariyle merkezî ve dağınık yaygın) kotasyon özelliği taşıyan piyasaları içermektedir.

Merkezi kotasyon, alım satım öncesi emirlerin yatırımcılardan toplanarak borsalarda, kamuoyunda özel etki ya da sinerji yaratan işlem salonları gibi merkezlerde eşleşmesidir. Yatırımcıların aracı kurumlar vasıtasıyla alım satım ortamına ulaşması ancak emirlerinin merkezî alım satım ortamına ulaşması ile mümkündür.

Dağınık (yaygın) kotasyon, teknolojinin gelişmesi ile emirlerin İnternet üzerindeki aracı kurum ekranları ve çok çeşitli diğer elektronik ağlardan ana sisteme aktarılması ile de eşleşme ve işlem görme mümkündür. Günümüzde NASDAQ gibi elektronik işlem platformları vasıtasıyla gittikçe daha dağınık alım satım yapıları kullanılır olmaktadır.

Borsalar arasında artan rekabet nedeniyle de aynı menkul kıymet birçok borsada işlem görebilmekte olup çeşitli borsalarda kotasyon şartlarını yerine getiren çeşitli ihraççılara ait menkul kıymetlerin alım satımı yoluyla arbitraj da yapılabilmektedir.

Geçmiş ve Gerçek Zamanlı Veri ve Bilgi Aktarımı İtibariyle:

Bu ayrım saydam (şeffaf) ve saydam olmayan piyasa tiplerini içermektedir.

Saydam (şeffaf) piyasalarda, işlem seansı boyunca gerçekleşen işlemlerin yanında işlem görmek üzere alım satım sistemine gelen bekleyen emirler de derinlikli olarak yani öncelik sıralamasına göre miktar ve fiyat verisi olarak veri dağıtım ekranları aracılığı ile sürekli kamuoyuna duyurulur. EuroNext ve Helsinki Borsaları da buna örnek gösterilebilir.

Derinlikli bilgi verilirken genelde emri veren aracı ya da müşteri gizlenir. Ama tersi uygulamalar da mevcuttur. Örneğin, Helsinki Borsası’nda bekleyen emirlerin bile tarafları açıkça duyurulur. İşlem gerçekleştikten sonra ise taraflar, İMKB’de ve Madrid Borsası’nda olduğu gibi duyurulur. Ama Yunanistan Borsası’nda olduğu gibi seans içerisinde işlem gerçekleştikten sonra bile taraflar duyurulmayabilir. İMKB’de gerçekleşmiş emirler tamamen ve alım satım tarafları dahil olmak üzere herkese açıktır.

Saydam olmayan piyasalar, gerçekleşmiş alım satım fiyatları dışında derinlikli fiyat ve miktar bilgilerinin kamuoyuna duyurulmadığı ya da kısmen duyurulduğu sistemlerdir. Genelde sabitleme seanslarında şeffaflık yani emirlere ilişkin derinlikli bilgi yoktur. Mesela Euronext’te olduğu gibi “gizli emir” uygulamalarının olduğu borsalar da vardır. Bu uygulamada toplam miktar büyük olduğundan işlem öncesi tamamen gözükmez bunun yerine işlem gerçekleştikçe emir miktarı parça parça ekranda gözükür.

Dünya borsaları ve hisse senetleri piyasaları gittikçe artan rekabet nedeniyle çok çeşitli ürün ve sunum tarzları değişiklikleri yaparak daha fazla yatırımcıyı çekmeye çalışmaktadır. Yukarıda bazıları ele alınmış özellikler itibariyle çeşitli önemli dünya borsalarına göz atıldığında aşağıdaki özellikleri görmek mümkündür:

Euronext (hisse senetleri): düzenli, emir güdümlü, sürekli*, elektronik, merkezi, saydam

New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE): düzenli, fiyat güdümlü*, sürekli*, Tahta sistemi*, dağınık, az saydam

London Hisse Senedi Borsası (LSE): düzenli, fiyat güdümlü*, sürekli, elektronik, dağınık, az saydam

Tayvan Borsası: düzenli, emir güdümlü, sürekli*, elektronik, merkezi, saydam * Karma uygulamalar mevcuttur