Hisse senedi piyasalarının etkinlikleri ve işlevleri o ülkenin sermaye piyasalarının gelişmişlik düzeyiyle doğru orantılı olarak değişir. Aşağıdaki kavramlar da bu işleyişi anlamanız açısından gerekli. Bu kavramları bilerek işlem yaparsanız ileride yaşayabileceğiniz tüm sorunların sebeplerini bilip ona göre önlem alabileceksiniz.

Borsada işlem önceliği için bazı kurallar var. Tabi bu kurallar esasında serbest rekabetçi mal ve hizmet piyasalarının hemen hepsinde geçerli olan olgular. Hadi gelin bir bakalım nelermiş bunlar.

İşlem Önceliği Kuralları

1. Fiyat Önceliği:
Alış emirleri arasında en yüksek fiyatlı emir öncelikle gerçekleşir çünkü tüm piyasalarda evrensel olarak satıcıya en yüksek fiyatı ödeyen alıcı öncelikle satıcı tarafından tercih edilir. Satış emirleri arasında ise en düşük fiyatlı emir alıcılar tarafından tercih edilecektir; çünkü piyasalarda evrensel olarak en düşük fiyatı kabul eden satıcı en ucuz fiyata razı olan demektir. O zaman hisse senedi piyasalarında işlem önceliği açısından altın kural: “En iyi alıcı en yüksek fiyatı veren en iyi satıcı da en düşük fiyatı veren taraftır!”

2. Zaman Önceliği:
Bu kurala göre hisse senedi piyasalarında herhangi bir anda aynı fiyatlı alım ya da satım emirlerinden hangisinin öncelikle işlem göreceği sorusunun cevabı elektronik sisteme öncelikle girilmiş olan ya da işlem tahtasına öncelikle yazılmış olan emirler olacaktır. O zaman hisse senetleri piyasalarında zaman önceliği açısından altın kural: “Önce piyasaya ulaşan önce işlem görür!”

3. Müşteri Emirlerinin Önceliği:
Gelişmiş sermaye piyasalarında özellikle dikkate alınan bir kuraldır. Buna göre aracı kurumlardan hisse senedi piyasası alım satım sistemine gelen emirlerin bazıları kurum portföyü ya da kurum çalışanlarına da ait olabileceğinden önceliğin müşteri emirlerine verilmesi anlamına gelmektedir. Böylece aracı şirketler açısından öncelik çatışması olmaksızın mesleki ahlaka uygun olarak müşteri önceliği esası takip edilmiş olmaktadır.

İşlem Seansı
Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerinin başlatıldığı an ile bitirildiği an arasında geçen süre “seans” olarak adlandırılır. Borsa’da işlem gören menkul kıymetler, her gün belirli saatler arasında alınıp satılmaktadır. Bu işlem sürecine borsa seansı adı verilmektedir. Aynı pazarda işlem gören tüm menkul kıymetlerin seansı aynı anda başlar ve biter.

Borsa İstanbul BİST pay piyasası (hisse senedi piyasası) işlem saatlerini aşağıda tablo olarak gösterdik.

Diğer piyasalar ve daha detaylı zaman çizelgeleri için Borsa İstanbul’un sayfasını buradan ziyaret edebilirsiniz.

İşlem Miktarı
Bir piyasada, bir seansta ya da belli bir dönemde alınıp satılan (el değiştiren) menkul kıymet adedidir.

İşlem Hacmi
İşlemler sırasında hisse senedinde gerçekleşen her sözleşmedeki hisse senedi miktarı ile işlem fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktardır. Uluslararası borsa karşılaştırmalarında işlem hacmi önemli bir veri ve başarı göstergesi olarak kabul edilmektedir.

İşlem Birimi (lot)
Piyasada işlemleri gerçekleştirirken her bir emrin alabileceği en az miktar ve katlarını ifade eder. Örneğin, BİST’te işlem birimi 1 lottur. Bu da 1 adet hisse senedi demek olup 1 ’e eşittir.

Ağırlıklı Ortalama Fiyat
Bir sonraki hisse senedi alım satım seansında uygulanacak baz fiyatın hesaplanmasına esas teşkil eden,
hisse senedinin miktar ağırlıklı ve küsuratız fiyatıdır. Hesaplamada fiyatı tescil edilen normal emirler
dikkate alınır, özel emirler dikkate alınmaz.

Formülü aşağıdaki gibidir:

Mİ = Gerçekleşen emrin içerdiği hisse senedi miktarı
Fİ = Gerçekleşen emrin satış fiyatı

Fiyat Adımı
Fiyat adımı, her hisse senedi fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Hisse senetlerinin fiyat adımları, baz fiyatlarına göre belirlenir. Emir girilirken bu fiyat adımlarına uymak zorunludur.

Baz Fiyat
Bir hisse senedinin seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat limitlerinin ve fiyat adımlarının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Bu fiyat, menkul kıymetin en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile elde edilir.

Fiyat Marjları (Değişme Sınırları)
Her hisse senedi için seans içinde işlem görebileceği en düşük (taban) ve en yüksek (tavan) fiyatlar, o hisse senedi için “fiyat aralığı”nı oluşturur. Bu sınırlar, o seansın baz fiyatı temel alınarak hesaplanır. Örneğin BİST Pay Senetleri Piyasasında lot, özel emir ve küsurat işlemler için fiyat aralıkları, baz fiyatın %10 altı ve üstü ile sınırlıdır. Ama rüçhan hakkı kupon pazarında fiyat değişme sınırları %25’tir.

Borsa Payı
Borsa, piyasalarında işlem yapan aracı kurumlardan bir ücret alarak harcamalarını yapar. Borsa payı olarak ödenecek ücret aracı kurumların müşterileri, yönettikleri fonlar ve kendi portföyleri adına gerçekleştirdikleri işlemler için işlem hacimleri üzerinden bir orandır. Uygulamada borsa payı hem alıcı hem de satıcı üyeden alınır.

İkincil piyasa
Daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetlerin alım satımının gerçekleştiği piyasadır. Bu sayede ihraç edilen kıymetlerin paraya çevrilmesine imkân sağlanırken likiditeyi artırmak yoluyla birincil piyasaya talep de yaratılır.

Resmi müzayede seansı
Mahkemelerin, icra dairelerinin ve diğer resmî dairelerin vefat, boşanma ve miras gibi hukuki sonuç doğuran gelişmelerden sonra borsada yapılmasını gerekli gördükleri hisse senedi satım işlemlerin gerçekleştiği seanstır.

Kapanış Fiyatı
Bir hisse seansında gerçekleşen en son işlemin fiyatına verilen isimdir. Borsalar gün sonunda çıkardıkları bültenlerde işlem görmekte olan her hisse için bu fiyatı diğer bilgilerle beraber kamuoyuna duyururlar.
Kurtaj
Borsalarda aracılık mesleği ile ilgilenen üyeler, borsada aracı olarak yaptıkları her işlem için müşterilerinden “kurtaj” adı altında bir komisyon alırlar. Aracı kurumlar, uygulamada kurtaj oranını serbest olarak belirleyebilmektedir.

Endeks
Endeks, bir veya daha fazla değişkenin hareketlerinden ibaret olan oransal değişimi ölçmeye yarayan bir göstergedir. Hisse senedi piyasasının genel bir göstergesi olan hisse senedi endeksleri, endeks kapsamındaki hisse senetlerinin fiyatları baz alınarak “piyasa performansı” hakkında genel bir bilgi verir. Hisse senedi endeksleri, genellikle piyasanın anlık durumunu yansıtır. Dünyada 1884 yılından beri kullanılmakta olan hisse senedi endeksleri (stock indexes and averages) genellikle üç ayrı şekilde hesaplanmaktadır: a) Aritmetik ortalama formülü, b) Geometrik ortalama formülü ile, c) Şirketlerin
piyasa değerlerinin kullanıldığı formüllerle.

Çapraz Emir - İşlem
Bir borsa üyesi tarafından girilen emir yine aynı üyenin pasif (beklemekte olan) emri ile karşılaştığında, sistem emri çapraz emir dosyasına aktarır ve belirlenen süre kadar beklemeye alır. Bu süre BİST’te bir dakika olarak uygulanmaktadır. Belirlenen süre içinde başka bir üyenin aynı fiyat seviyesinde emri gelmez ise bu sürenin sonunda sistem çapraz işlemi gerçekleştirir ve işlem tescil edilir.

• Bekleme süresi dahilinde bir başka üyenin aynı fiyat seviyesinde aktif emri gelir ise;
• Pasif miktar, üyenin ve diğer üyenin emir toplamlarına eşit ise miktar %50 oranında üyeler arasında paylaştırılır.
• Pasif miktar, üyenin ve diğer üyenin emir toplamlarından büyük olduğu takdirde;
• Üyenin emri diğer üyenin emir miktarından büyük ise diğer üyenin miktarı kadar eşit olarak eşleşir, kalan kısım beklemeye devam eder.
• Üyenin emri diğer üyenin emir miktarından küçük ise üyenin emrinin tamamı karşılanır, diğer üyenin istediği miktar kalan pasif emir miktarı ile eşleştirilir.

Pasif miktar, üyenin ve diğer üyenin emir toplamlarından küçük olduğu takdirde;

• Her iki üyenin emir miktarları eşit ise pasif emir miktarı %50 oranında üyeler arasında paylaştırılır.
• Üyenin emri diğer üyenin emir miktarından büyük ise diğer üyenin miktarı kadar eşit işlem yaptırılır, kalan miktar için çapraz işlem bekleme süresi devam eder.
• Üyenin emri diğer üyenin emir miktarından küçük ise üyenin emrinin tamamı karşılanır, diğer üyenin istediği miktar kalan pasif emir miktarında kalan miktar kadar eşleştirilir.
• Çapraz işlemlerde paylaştırılacak miktar tek sayı ise her zaman bir fazlası aynı üyeyle eşleştirilir. Çapraz işleme konu olan miktar bir lot ise bekleme süresi içinde gelen diğer bir üyenin aynı fiyat seviyesindeki emri ile eşleştirilir